Китаплар дөньясына сәяхәт

Укыр­га яра­ту­ым ар­ка­сын­да 5 нче сый­ныф­тан ук күз­лек кия баш­ла­сам да, әни әйт­кән­дәй, "эч по­шыр­гыч шө­гы­лем­не" үсә төш­кәч тә таш­ла­ма­дым. Хәт­та җи­ләк җы­яр­га бар­ган­да да, ка­ни­кул­лар­га укыр­га би­рел­гән Га­яз Ис­ха­кый­ның "Ике йөз ел­дан соң ин­кый­раз"ын кыс­ты­рып ба­рыр идем. Хә­зер исә, бик те­лә­сәм дә, кул­га ки­тап алып ки­нә­неп укыр­га ва­кыт җит­ке­рә ал­мыйм. Соң­гы тап­кыр ки­тап­ха­нә­не дә кай­чан ачып кер­гән­мен­дер? Әм­ма Әдә­би­ят елы уңа­ен­нан га­зе­та­ның баш мө­хәр­ри­ре ми­ңа ки­тап­лар иле­нә сә­я­хәт кы­лыр­га мөм­кин­лек ту­дыр­ды. Бер көн буе ки­тап­ха­нә­че­ләр­нең авыр да, кай­бер ке­ше­ләр уй­ла­ган­ча кү­ңел­сез дә һө­нә­рен үз җил­кәм­дә та­тып ка­ра­дым.

Ле­нин ура­мын­да ур­наш­кан "Идел буе ха­лык­ла­ры әдә­би­я­ты ки­тап­ха­нә­се" ише­ген ачып ке­рәм. Бо­рын­га ис­ке га­зе­та-жур­нал, ки­тап, ти­пог­ра­фия исе ки­леп бә­ре­лә. Яра­там шу­ны. Ки­тап­ха­нә­ләр­дә бу­ла тор­ган мис­тик мо- хит­ны та­тыр, хы­ял­ла­нып ки­тап киш-тә­лә­ре ара­сын­нан йө­рер өчен ге­нә дә ки­тап­ха­нә­че бу­лып эш­ләр идем дип уй­ла­вым бул­ды, кар­шы­ма ачык йөз­ле ха­ным ки­леп тә бас­ты. Ки­тап­ха­нә җи-тәк­че­се Гөл­ну­рия апа об­ра­зын тас- вир­лап кы­на да әле­ге һө­нәр ия­лә­ре­нең нин­ди­рәк­ле­ген ча­ма­лап бу­ла: җи- тез (шун­сыз мең­лә­гән ки­тап­ка күз-ко­лак бу­ла ал­мый­сың), дөнь­я­да бар­ган яңа­лык­лар­дан һәр­чак хә­бәр­дар (көн- дә­лек пе­ри­о­ди­ка­ны алар гел бар­лап ба­ра), ә иң мө­һи­ме, 4-5 уни­вер­си­тет­ны бе­тер­гән ке­ше бе­ле­ме­нә ия бу­лу. 40 ел­дан ар­тык ки­тап­ха­нә илен­дә яшә­гәч, алар укы­ма­ган ки­тап кал­ды ми­кән? Юк, эш­сез­лек­тән укы­мый алар, һө­нәр­лә­ре шу­ны та­ләп итә. Ки­тап­ха­нә­дә­ге һәр ки­тап­ның эч­тә­ле­ген алар аз­мы-күп­ме бе­лер­гә ти­еш, шун­сыз уку­чы­лар бе­лән ур­так тел та­ба ал­ма­я­чак­лар. Ә ара­да җы­лы мө­нә­сә­бәт ур­наш­тыр­мый­ча, ке­ше­не ки­тап­ха­нә­гә җә­леп итеп бул­мый. Ки­тап уку­га мә- хәб­бәт­не дә, яңа әсәр­нең эч­тә­ле­ген ма­вык­тыр­гыч итеп сөй­ләп, мө­га­ен, ки­тап­ха­нә­че­ләр уя­та­дыр.

Һәр бас­ма­ны ят­тан бе­лә­ләр

Үз эшең­нең һә­вәс­кә­ре бул­ма­саң, ки­тап­лар иле си­нең өчен тү­гел. Бу фи- кер­не Гөл­ну­рия апа Са­бир­җа­но­ва яңа һө­нәр­гә ке­реш­кән­че үк ко­ла­гы­ма кирт­ләп куй­ды.

- Кай­сы ки­тап­ның кай­да яту­ын ят- тан бе­лә­без ди­сәм дә бу­ла. Ал­ла­га шө­кер, соң­гы ел­лар­да ки­тап­ха­нә­ләр­гә вәз­гы­ять үз­гә­реп ки­лә. Фонд­та ис­ке, туз­ган ки­тап­лар кал­ма­ды ди­яр­лек. Гел яңар­ты­лып то­ра. 25 мең­гә якын ки­тап­ның һәр­бер­сен күз ка­ра­сы­дай сак­лап то­та­быз. Ел да дис­тә­лә­гән яңа ки­тап­лар ки­леп то­ра, - дип мең­не бел­гән Гөл­ну­рия апа ми­не ки­тап­ха­нә бе­лән та­ныш­ты­ра баш­ла­ды. - Без­нең бит ки­тап­ха­нә­дә та­тар һәм рус тел­лә­рен­нән тыш, ма­ри, уд­мурт, чу­ваш, баш­корт те­лен­дә языл­ган ки­тап­лар да шак­тый. Ки­тап уку­чы бет­те дип зар­лан­сак та, йө­рү­че­ләр бар. Елы­на без­дән ге­нә дә якын­ча 100 мең­гә якын ки­тап алып укый­лар. Мо­ны мин на­чар күр­сәт­кеч ди­мәс идем.

Ки­тап­ха­нә­гә ки­леп ке­рү бе­лән яңа җи­һаз­лар­га кү­зем төш­кән иде. Як­ты, за­ман­ча уку за­лын­нан чы­га­сы да кил­ми, бик зә­вык бе­лән би­зәл­гән. Ба- ры­сын да уз­ган ел рес­пуб­ли­ка гран­тын от­кан ак­ча­га бул­ды­рыр­га мөм- кин­лек ту­ган. Яңа ка­фед­ра­лар, күр­гәз­мә киш­тә­лә­ре, кеч­ке­нә стел­лаж­лар, төс­ле урын­дык­лар, уңай­лы утыр­гыч­лар, кыс­ка­сы, ки­тап укыр өчен бө­тен уңай­лык­лар бар.

Грант­тан тыш, ки­тап­ха­нә шак­тый кон­курс­лар­да да кат­на­шып, приз­лы урын­нар яу­лап ки­лә икән. Әле мо­ңа өс­тәп ат­на­сы­на ике-өч ча­ра оеш­ты­ра­лар. Бу - ки­тап­ха­нә­че­ләр һө­нә­рен­дә иң авы­ры да. Юк, Ра­фа­ил Төх­фә­тул­лин­га ба­гыш­лан­ган күр­гәз­мә ясау яки юби­лей­ла­ры бул­ган язу­чы­лар бе­лән оч­ра­шу­лар уз­ды­ру алар­ның иҗа­тын ят­тан бел­гән ки­тап­ха­нә­че­гә әл­лә ни авыр­лык ту­дыр­мый. Иң ялык­тыр­гы­чы ча­ра­лар­га җә­мә­гать эш­лек­ле­лә­рен, ар­тист­лар­ны җә­леп итү икән.

Әле ме­нә бу ат­на­га гы­на да ике ча­ра уз­ды­ру план­лаш­ты­рыл­ган. Җом­га­да "Ки­тап тө­не" ак­ци­я­се үт­кә­рер­гә исәп­лә­ре. Яңа уку­чы­лар­ны җә­леп итү һәм ки­тап укыр­га ва­кыт тап­ма­ган эш ке­ше­лә­ре өчен ки­тап­ха­нә ишек­лә­ре кич­ке 7 дән 9 га ка­дәр ачык бу­ла­чак. Бу көн­не җыр­чы­лар­ны да җә­леп итәр­гә ни­ят­ли­ләр. Габ­дул­ла Ту­кай­га ба­гыш­лан­ган әдә­би ки­чә­гә дә те­атр ар­тист­ла­рын ча­кы­ру уе бе­лән яна­лар. Шу­ңа да Гөл­ну­рия ха­ным ми­нем бе­лән ике-өч сүз алыш­кач, те­атр­га, мә­дә­ни­ят ида­рә­се­нә чы­гып кит­те.

Кыш­тыр­да­тып уку­га ни җи­тә!

Ке­ше ки­лә баш­ла­ган­чы дип (ки­тап­ха­нә ир­тән­ге 10 нан эш­лә­сә дә, төш­кә ка­дәр ки­лү­че си­рәк), баш ки­тап­ха­нә­че Га­лия Сә­я­хо­ва бе­лән "Шигъ­ри­ят­тә Ту­кай фе­но­ме­ны" күр­гәз­мә­сен ясар­га то­тын­дык. Ин­де ла­ек­лы ял­да бул­са да, әле дә үз эше­нә туг­ры кал­ган ха­ным­ның ки­тап ту­рын­да сөй­лә­гән­дә йө- зен­нән як­ты­лык бөр­ке­лә. Мин һа­ман ки­тап та ки­тап дип со­рау­лар би­рәм. Га­лия апа ми­не тө­зә­тә: "Ки­тап­ха­нә­гә кил­гән­сең икән, ди­мәк, сүз те­ре ки­тап ту­рын­да, шу­ның бе­лән эш итә­сең". Шун­нан өз­де­реп ке­нә ки­тап­ха­нә­ләр ту­рын­да төп­ле фи­ке­ре бе­лән ур­так­ла­ша:

-Те­ре ки­тап­ны бит хә­зер сан­га сук­мый­лар. Мо­ны яше­реп тә бул­мый, һәр­кем­гә бил­ге­ле. Бе­ра­ра ке­ше­ләр, го­му­мән, ки­тап­ха­нә­ләр­гә йөр­ми баш­ла­ган иде. Ике-өч ел элек алар ка- бат­тан без­гә кайт­ты. Компь­ю­тер­дан элект­рон ки­тап­лар­ны укып-укып ка­рый­лар да, те­ре ки­тап­ка җит­ми, дип без­гә йө­ри баш­лый­лар. Иң отыш­лы­сы, җа­ны бул­ган ки­тап­ның бит­лә­рен кыш­тыр­да­та-кыш­тыр­да­та уку бит ул.

Сүз дә юк, хә­зер ке­ше со­вет чо­рын­да­гы ке­бек ки­тап­ха­нә­ләр­гә кы­ры­лып йөр­ми. 1977 ел­дан бир­ле бу өл­кә­дә эш­ләү­че Га­лия апа элек­ке­ге ел­лар­ны са­гы­нып ис­кә ала:

- Хә­тер­лим, әле ки­тап­ха­нә ишек­лә­ре ачыл­ган­чы ук ке­ше­ләр ал­дан ки­леп чи­рат ала­лар иде. 170 шәр ке­ше ки­лер иде. Без­нең ул ел­лар­да уты­рып бе­раз ял итәр­гә дә ва­кы­ты­быз бул­ма­ды. Аяк өс­те бе­рәр чы­на­як чәй эчә ал­сак, шу­ңа ри­за бу­лып кө­но­зын ча­ба идек. Хә­зер дә эше­без­не җи­ңел дип әйт­мәс идем. Ки­тап уку­ның аб­ру­ен кү­тә­рү ни­я­те бе­лән төр­ле кы­зык­сын­ды­ру ча­ра­ла­ры, оч­ра­шу­лар уз­ды­ра­быз. Әле алай да яшь­ләр ки­тап укыр­га ат­лы­гып тор­мый.

Та­тар­ча­га их­ты­яҗ зур

Кө­не­нә якын­ча 80-90 ке­ше ки­лә ди­ю­лә­ре­нә ышан­мый­ча утыр­ган­да, бе­рән-сә­рән ге­нә ке­ше ки­тап кү­тә­реп ки­лә дә баш­ла­ды. "Кол­ле­га­ла­рым" кем­нең кай­чан ки­лү­ен ин­де ят­тан бе­лә. Пен­си­о­нер­лар, мәк­тәп уку­чы­ла­ры төш­тән соң кил­сә, ин­тел­ли­ген­ция (та­биб­лар, укы­ту­чы­лар, ар­тист­лар­ны ки­тап­ха­нә­че­ләр шу­лай дип йөр­тә) исә кич­кә та­ба эш­тән кай­тыш­лый ке­рә икән. Ки­тап­ны өй­гә алып ки­тү өчен шә­һәр­дә то­ру уры­ны бу­лу шарт. Шу­ны гы­на аң­ла­тып бе­тер­гән­нәр иде, Ук­ра­и­на­дан эш бу­ен­ча Әл­мәт­кә кил­гән бер ир чит ил әдә­би­я­тын­нан бил­ге­ле клас­сик­ның ки­та­бын со­рап кер­де. Эш­тән соң буш ва­кы­ты күп ка­ла икән. Әм­ма ру­хи азык эз­ләп кер­гән бу ир­гә бер­ни­чек тә яр­дәм итә ал­ма­дык. Ки­тап­ны са­тып алып укы­са гы­на ин­де...

Ул да бул­ма­ды, Габд­рах­ман Әп­сә- лә­мов­ның "Ак чә­чәк­ләр"ен со­рап, йөк­ле ха­ным ки­леп кер­де. Фән­ни әдә­би­ят эз­ләү­че сту­дент­лар да шак­тый кү­рен­де. Лә­кин ки­тап­ха­нә­нең да­и­ми йө­рү­че­лә­ре бу­лып әби­ләр са­на­ла. Кү­бе­се мат­бу­гат бе­лән та­ны­шып ба­рыр­га ки­лә (га­зе­та-жур­нал­лар­га язы­лу кыйм­мәт­кә чы­га дип са­ный алар). Зи­фа Ка­дый­ро­ва, Рәм­зия Габ­дел­ха­ко­ва ке­бек язу­чы­лар­ның ки- тап­ла­ры­на их­ты­яҗ зур бу­лу­ын да бе­леп кайт­тым.

Эш­сез уты­ру­чы­лар ди­мәс идем мин ки­тап­ха­нә­че­ләр­не. Мең төр­ле, күз­гә кү­рен­ми тор­ган әл­лә ни­ка­дәр эш­кә өл­ге­рер­гә ки­рәк: алын­ган ки­тап­лар­га көн дә исәп то­тар­га, яңа кайт­кан ки­тап­лар­га конт­роль та­лон ту­ты­рыр­га, ис­ке­лә­рен исәп­тән тө­ше­рер­гә, ка­та­лог­ны тәр­тип­кә са­лыр­га һәм ай­га бер тап­кыр са­ни­тар көн­дә бар­лык ки­тап­лар­ны дым­лы чүп­рәк бе­лән сөрт­кә­ләп, ки­тап­ха­нә­не чис­тар­тып чы­гар­га (әле ярый ул көн­не кил­мә­гән-мен).

Бе­ра­ра ки­тап алу­чы­лар ки­ме­гәч, Га­лим­җан Гыйль­ма­нов­ның күп­тән кы­зы­гып йөр­гән "Тәкъ­дир­гә юл" ки­та­бын ку­лы­ма ал­ган гы­на идем, бә­хет ко­шы тот­кан­дай Гөл­ну­рия апа кай­тып кер­де. "Ки­тап тө­не" ки­чә­се­нә Зин­нур Са­фиул­лин ки­лер­гә ри­за­лаш­кан! Әл­мәт үзеш­чән­нә­ре кат­на­шын­да шәп та­ма­ша бу­лыр­га ох­шап то­ра. Ме­нә си­ңа бә­хет! Ми­нем аяк­ны җи­ңел дип фа­раз­ла­ды "кол­ле­га­ла­рым".

Соң­гы сүз уры­ны­на

Чи­рат­та­гы уку­чы­га Бө­ек Ва­тан су­гы­шы ел­ла­ры ту­рын­да­гы ки­тап­лар­ны тот­ты­рып, кай­тыр юл­га чык­тым. Укыл­мый­ча кал­ган "Тәкъ­дир­гә юл" ки­та­бын үзем бе­лән ал­дым. Бү­ген кич, һич­шик­сез, ва­кыт та­бып, йом­шак юр­ган­га тө­ре­неп, яңа ки­тап­ның чип-чис­та бит­лә­рен кыш­тыр­да­тып бер хи­кә­я­не бул­са да укып чы­га­чак­мын. Ки­тап­лар иле­нә сә­я­хә­тем дә, ди­мәк, тә­мам­лан­мый әле. Би­ре­гә та­гын ки­леп, кы­зык­лы ки­тап­лар­ны алып укыр­га исәп бар. Га­лия апа әйт­кән­дәй, те­ре ки­тап уку­ны бер­ни дә алыш­ты­ра ал­мый...

Фи­лү­зә Хә­ми­дул­ли­на

Ав­тор фо­то­ла­ры